«ԵԹԵ ՄԱՐԴԻԿ ՑԱՆԿԱՆՈՒՄ ԵՆ ԻՐԱՐ ՀԵՏ ԽԱՂԱՂ ԱՊՐԵԼ, ՄՆԱՑԱԾ ԲՈԼՈՐ ՓԱՍՏԱՐԿՆԵՐՆ ԱՅՆՔԱՆ ԷԼ ԷԱԿԱՆ ՉԵՆ»

…և ոչ միայն մշակույթի մասին
«Իրատես de facto»-ի հյուրը ԵՊՀ մշակութաբանության ամբիոնի վարիչ, հնագետ-մշակութաբան ՀԱՄԼԵՏ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆՆ է
«ՄԵՆՔ ԱՊՐՈՒՄ ԵՆՔ ԱՐՏԱՔԻՆ ՆՇԱՆԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՏԱԿ»
-Պարոն Պետրոսյան, ամիսներ առաջ բախտ ունեցա այցելելու Արցախում հայտնաբերված պատմական Տիգրանակերտի տարածք և տեսնելու Ձեր բացառիկ գտածոները: Ինչպիսի՞ն է այդ հայտնագործության քաղաքական նշանակությունը:
-Ամենահաճախակի տրվող հարցն է սա: Ընդ որում` ադրբեջանական մատուցմամբ էլ Տիգրանակերտի հայտնագործումը դիտվում է որպես քաղաքական ակցիա: Նույնիսկ ժամանակին նրանք վկայակոչում էին գոյություն չունեցող եվրոպացի հնագետների, որոնք, իբր թե, այդ պեղումները որակել են քաղաքական: Մերոնք էլ են այն կարծիքին, որ Տիգրանակերտին պետք է ինչ-որ քաղաքական ուղղվածություն հաղորդել: Շատերը մտածում են, որ եթե ես հայտնաբերել եմ Տիգրանակերտը, պիտի հատուկ ինչ-որ քաղաքական նկատառումներ ունեցած լինեմ (անկախ դրանց դրական կամ բացասական բնույթից): Բայց ես և իմ ընկերները միշտ փորձել ենք հեռու մնալ քաղաքականությունից (այդ բառի ուղիղ նշանակությամբ): Ես այսօր էլ փորձում եմ զերծ պահել ինձ և իմ հուշարձանը նման մոտեցումներից: Տիգրանակերտը քաղաք է, որի հայտնաբերումը, իմ ընկալմամբ, ավելի շատ մշակութային երևույթ է և որևէ կապ չունի քաղաքականության հետ: Այլ բան է, որ այն կարող է մեզ բոլորիս ինչ-որ բան սովորեցնել, հուշել: Սամվել Թադևոսյանը ֆիլմ էր նկարում` «Տիգրանի դասերը»: Եկավ և օրերով մնաց Տիգրանակերտում` փորձելով հասկանալ, թե որն է Տիգրանակերտի դասը: Ե՛վ իշխանական, և՛ ոչ իշխանական կառույցների մոտեցումը Տիգրանակերտին ես անձամբ չեմ զգացել: Տիգրանակերտի մասին խոսվում է ինչ-որ ակնարկներով, աֆորիզմներով, «Աղդամը մեր հայրենիքն է, մեր հայրենիքը չէ» արծարծումով: Ես` որպես մտավորական, ավելի շատ կարևորել եմ մեր սեփական դերակատարումը մեր հասարակության կյանքում: Ես և ընկերներս մտածել ենք, որ ադրբեջանական մեքենան ուժ ունի, մարդիկ ունի, որոնք, համաձայնության գալու, իրական գործընթացների հետ հաշվի նստելու փոխարեն, անընդհատ փորձում են ինչ-որ չեղած բաներ գտնել պատմության մեջ, հայերին համարել Ղարաբաղում եկվոր, հետևաբար` անշնորհակալ, որովհետև իրենց «լավ ընդունած» ադրբեջանցիներից հիմա հող են ուզում… Էս ոչ մարդկային մոտեցումներն ինձ շատ էին ջղայնացնում: Ընդհանրապես, եթե մարդիկ ցանկանում են իրար հետ խաղաղ ապրել, մնացած բոլոր փաստարկներն այնքան էլ էական չեն: Նույնիսկ խնդիրը չպիտի հանգի նրան, որ հայերն իրենց բնիկ հայտարարեն, ադրբեջանցիներին` եկվոր: Էսօր մեր երկու նախագահների խոսքերի փոխանակումը հենց այդ հունով է գնում, որն ինձ համար բացարձակապես անընդունելի է: Ես փորձել եմ, որպես հայ մտավորական, իմ ներդրումն ունենալ և ադրբեջանցիներին ասել, որ խաբում են իրենց ժողովրդին, որ իրականում հայերն Արցախում եղել են շատ հին ժամանակներում, և դրա փաստացի վկայություններն այս տարածքում ամենուր են: Այդ փաստերից մեկն էլ Տիգրանակերտն է: Մեր պեղումների «գեներատորը» Սևակ Արծրունին էր, նա էր գումարներ գտնում, որ կարողանայինք աշխատանքները շարունակել: Սկզբում մեզ ոչ ոք չէր աջակցում: Իսկ երբ Տիգրանակերտը ռեալություն էր, Արցախի իշխանություններն արդեն հանձն առան այդ գործի ֆինանսավորումը: Այսօր շա՜տ-շատ մարդիկ են իրենց անունը կապում Տիգրանակերտի հետ, նույնիսկ նամակներ են գրում ու հայտարարում, որ իրենք են հայտնաբերել Տիգրանակերտը, որ վաղուց էին տեղյակ նրա գոյության մասին: Սա բնական է: Երբ էական մի բան է կատարվում, շատերն են փորձում իրենց անձը կապել դրա հետ: Բայց կարևորն այն է, որ քաղաքը կա: Եվ իմ ու իմ ընկերների համար դա մի պատասխան էր պատմությունը, մշակույթը կեղծողներին: Ես կարծում եմ, որ մեր հայրենիքն այնքան է ազատ ու հզոր լինելու, ինչքան նրա մարդիկ կկարողանան հետամուտ լինել իրենց երազանքներին և հասնել դրանց: Ես աշխատում եմ իմ խոսքով հավատարիմ մնալ այն ամենին, ինչ մտածում եմ: Ես երբեք չեմ փորձել Տիգրանակերտը և Տիգրան Մեծի կերպարը կապել իրար հետ: Ազգայնական, սնապարծ հովերով տարված շատ մարդիկ սրբացնում են Տիգրան Մեծին: Ես միշտ ասում եմ, որ իմ գործն այս քաղաքը հայտնաբերելն ու հասկանալն է: Եվ ես Տիգրանին վերագրվող միապետական որակները հակված չեմ տարածելու քաղաքի վրա:
-Այսպիսի մի տեսակետ կա հիմա հայերի մեջ, թե մենք անվերջ հիշում ու մեծարում ենք միապետ, նվաճող, արյունարբու Տիգրան Մեծին և մոռանում, որ ունեցել ենք Արտաշես Բարի արքա: Իբրև հայ մարդ` որի՞ն եք համարում մեր ժողովրդի համար արքայի իդեալ:
-Ընդհանրապես արքայի իդեալն այսօր իդեալ չէ. սա է իմ կարծիքը: Եթե մենք ուզում ենք ապրել արժանապատիվ կյանքով, ապա կարծում եմ, որ որևէ արքա այս հարցում մեզ խորհրդատու չէ, օրինակ չէ, հեռանկար չէ: Մենք պիտի ապրենք մի հասարակությունում, որտեղ բոլորը երջանիկ լինելու հավասար հնարավորություն ունեն: Որևէ արքա չի կարող նման երաշխիք ապահովել: Արքաներն անցյալ են, մեր պատմության, մշակույթի մի մասնիկն են, և եթե ցանկանում ենք մեր մշակույթը մերօրյա գործընթացի մաս դարձնել, ապա բոլորին համեստորեն խորհուրդ եմ տալիս գիտակցել, որ մենք սովորելու և ընդօրինակելու շատ ավելի ընդարձակ դաշտ ունենք, քան այս կամ այն արքայի կողմնակիցը լինելը:
«ԽԱՉՔԱՐԱՊՂԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՐԴՈՒ ԱՇԽԱՐՀԸՆԿԱԼՄԱՆ ՄԻ ՄԱՍՆ Է»
-Վերջերս ամերիկացիները հրապարակեցին իրենց արած արբանյակային լուսանկարների մասին ուշագրավ տեղեկություն, համաձայն որի` տարիներ առաջ Ջուղայի գերեզմանատանը գոյություն ունեցող հուշարձանների (խոսքն ակնհայտորեն հայկական խաչքարերի մասին է) փոխարեն այսօր հարթ տարածություն է (ըստ մեր աղբյուրների` ռազմական հրաձգարան): Եթե այս հայտարարության հեղինակները ոչ թե մենք ենք, այլ ամերիկյան մասնագետները, սրանից ինչ-որ բան փոխվո՞ւմ է մեզ համար:
-Ավելի քան համոզված եմ, որ մենք ապրում ենք արտաքին նշանի ազդեցության տակ: Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացումը մանրամասնորեն նկարվել է պարսկական կողմից և տեսաֆիլմ է պատրաստվել: Հետևաբար, որևէ կասկած չի հարուցում այս փաստը: Ես վստահ եմ, որ ինչ-որ ամերիկյան կազմակերպության` տիեզերքից արված նկարներն ավելի աղավաղված են, քան գոյություն ունեցող շատ այլ լուսանկարներ: Եվ ամենևին էլ կարիք չկար, որ իրենք վերևից նայեին ու «հայտնաբերեին» ավերումի այդ փաստերը: Դա ինձ համար անհասկանալի և զարմանալի մի բան է, որովհետև էդ նույն ամերիկացիներն ու միջազգային կազմակերպությունները` սկսած ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ից, այդ ամենին մանրամասն տեղյակ են եղել հենց գործընթացի ժամանակ: Եվ հիմա չեմ կարծում, թե ինչ-որ մեկի հեռադիտակի արձանագրումները պիտի ինչ-որ բան շտկեն: Միանգամայն ակնհայտ է, որ ի սկզբանե չի եղել նման ցանկություն, չի եղել արդարացի լինելու, մշակութային ժառանգությունն ավերումից փրկելու միտում, որովհետև ավելի հզոր են եղել Ադրբեջանի կարողությունները, այնտեղից հոսող նավթը և այլ հանգամանքներ: Կարծում եմ, որ նման բաներին շատ լրջորեն չպետք է վերաբերվել:
-Ձեր «Խաչքար» ստվարածավալ աշխատությունը կանխարգելիչ գործո՞ն է խաչքարապղծություն երևույթի համար:
-Մտածում եմ, որ խաչքարերը, այդ մշակույթը նախ և առաջ մեզ` մարդկանց են պետք: Որքան հետազոտել-հասկացել եմ, խաչքարերն ընդամենը քար են, և այդ քարերը, եթե շատ խիստ դիտարկենք, հոգի չունեն, չեն խոսում: Մշակույթը մեր` ապրողներիս մեջ է: Եվ եթե խաչքարերի հետազոտությունները մեզ ավելի խելամիտ, իմաստուն, բարի չեն դարձրել, չեմ կարծում, թե էապես մի բան կփոխվի: Խաչքարապղծությունը մարդու հոգեբանության, աշխարհընկալման մի մասն է: Ես շատ դժվարանում եմ էական տարբերություն գտնել մեր խաչքարերը Ջուղայում ավերած ադրբեջանական իշխանությունների և էն հայերի միջև, որոնք այսօր մեր խաչքարերը վնասում, տեղաշարժում են հենց մեր երկրում, մեր մայրաքաղաքում, տանում-դնում են իրենց «դաչայում»: Ադրբեջանցիները խաչքարերի հետ վատ են վարվում քաղաքականապես, մերոնք` բարոյապես: Երկու դեպքում էլ դատապարտելի է: Իսկ գիրքը շատ լայն տարածում է գտել, ավելին` շատերին այնքան է հրապուրել (ներառյալ իշխանական կառույցները), որ այդ գրքից նկարներ են արտանկարում, տեքստեր արտագրում և հրատարակում իրենց անուններով: Հիմա ես ստիպված եմ անհասկանալի իրավիճակների մեջ հայտնվել, խռովկան երեխայի նման սրա-նրա հետ հարցեր պարզաբանել և դժգոհել, թե ինչու գոնե տողատակերում չի նշվում իսկական աղբյուրը, իսկական հեղինակի անունը: Ընկերներիցս ոմանք էլ կատակում են, թե եզակի գրքերից են հիմա արտագրում, ու ես պիտի ուրախ լինեմ, որ իմ գիրքը եզակիներից է:
«ՄԵՆՔ ԱՆԸՆԴՀԱՏ ԱՆՏԱՐԲԵՐ ԴԻՏՈՐԴԻ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿՈՒՄ ԵՆՔ»
-ԵԽԽՎ-ում ղարաբաղյան հիմնախնդրով զբաղվող ենթահանձնաժողովի վերականգնումը անհանգստացրել է ՀՀ ԱԺ եվրախորհրդարանական պատվիրակներին: Կիսո՞ւմ եք այդ անհանգստությունը:
-Ես կիսում եմ ավելի խորքային մի անհանգստություն. ինչպե՞ս կարող ենք մենք ինքներս մեր շահերի, մեր նպատակների հանդեպ այդքան անտարբեր գտնվել: Ի վերջո, ամեն ինչ նախաձեռնում են ուրիշները, և մենք անընդհատ անտարբեր դիտորդի կարգավիճակում ենք: Ինչո՞ւ հայերը չեն փորձում մի տասը հանձնաժողով ստեղծել, որ ադրբեջանցիներն էլ փորձեն պայքարել այդ հանձնաժողովները փակելու ուղղությամբ: Ստացվում է այնպես, որ մենք միշտ պատասխանողի դերում ենք: Ես Տիգրանակերտով փորձել եմ ասել, որ մենք պիտի պատասխանողի դերում չլինենք: Մեր զինվորը, որ ազատագրել է էդ տարածքները, նախաձեռնել է: Եվ լավ կլիներ, որ ոչ թե անհանգստանայինք ինչ-որ հանձնաժողովի ստեղծումից, սրա-նրա ասած խոսքից, այլ ուրիշներին առիթ տայինք մտածելու-անհանգստանալու մեր արածի համար, պայքարելու մեր նախաձեռնածի դեմ: Ակտիվ կյանք, ակտիվ կենսընթաց, ակտիվ աշխարհընկալում. սա մեզանում սարսափելիորեն պակասում է: Մեր լավագույն մտավորականները ժամանակ են կորցնում հիմնավորելու, որ իրենք ուզեցին, իշխանությունները չտվեցին, որ իրենք նախաձեռնեցին, իրենց աջակցող չեղավ: Էդ ժամանակները վաղուց անցել են: Մենք պիտի հետևենք այն մարդկանց, ովքեր ի վիճակի են նախաձեռնելու, նախահարձակ լինելու, մի բան ստեղծելու և ուրիշներին էլ իրենց հետևից տանելու:
-Մեր հասարակության մեջ կա՞ն այդպիսիք:
-Կարծում եմ` շա՜տ-շատ: Բայց չունենք այդ տրամադրվածությունը մեր հասարակության մեջ: ՈՒնենք ոսկի մարդիկ, բայց վատ հասարակություն: Մեր ամենամեծ դժբախտությունն այն է, որ առանձին-առանձին շատ լավն ենք, նախաձեռնող, բայց նախաձեռնությունները մնում են անհատականի շրջանակներում, չի ձևավորվում այն հանրույթը, այն խումբը, որը հասարակությանը որակ է հաղորդում: Ովքեր ցավում, քննադատում, տառապում են այս իրականության մեջ, նախ և առաջ պիտի մտածեն նման մարդկանց համար դաշտ ստեղծելու մասին: Այդ դաշտն է, որ այսօր չկա:
-Որպես ղարաբաղցի` ի՞նչ հանգուցալուծում եք տեսնում Ձեր բնօրրանի քաղաքական կարգավիճակի համար:
-Որպես ղարաբաղցի` նախ և առաջ չեմ սիրում ղարաբաղցիություն անել: Չեմ սիրում հայրենակցական ցանկացած ընդվզում, մղում, որը պիտի բերի համահայկական դաշտի պառակտմանը: Էս տեսակետից ես Հայաստանում շատերի համար ղարաբաղցի եմ, Ղարաբաղում շատերի համար` հայաստանցի: Ինձ հետ աշխատող բանվորների մեծ մասը չգիտեր, որ ես ղարաբաղցի եմ, որովհետև սկզբունքորեն կարծում եմ, որ մտավորականը պիտի խոսի գրական լեզվով: Երբ տեսնում եմ, որ որևէ տեղ հայրենակցական շշունջ կամ ընթացք կա, ինձ հեռու եմ պահում: Հայրենակցականությունը կատակի, անեկդոտի ժանր պիտի լինի, ժողովրդական բանահյուսության ժանր: Եթե այն սկսում է քաղաքական, մտավորական, մշակութային ընդգծված երանգներ ձեռք բերել, արդեն վնասակար է բոլորիս համար: Ես մտածել ու մտածում եմ Ղարաբաղի ապագայի մասին, բայց ոչ երբեք` իբրև ղարաբաղցի, այլ իբրև հայ մտավորական, որը կարծում է, որ մենք բոլորս բազմաթիվ մարդկային, մարդասիրական արժանիքներ վերագտնելու կարիքն ունենք, որ կարողանանք այս աշխարհում ապրել մարդավայել, լինենք հայ, բայց նախ և առաջ ունենանք եվրոպական քաղաքակրթական, մարդասիրական այն ձեռքբերումները, առանց որոնց այսօր մարդն ուղղակի չի կարողանա ապրել:
-Ի՞նչ ընդհանրություն և տարբերություն եք տեսնում Կոսովոյի, Կիպրոսի, Սուդանի և ԼՂՀ-ի պատմական-քաղաքական նկարագրերի միջև:
-Դա շատ քաղաքական հարց է: Որպես մշակութաբան` կարող եմ ասել, որ եթե մարդիկ ձգտում են արժանապատիվ ապրել, ի վերջո, հասնելու են դրան: Ովքեր անվերջ փաստարկներ պիտի բերեն այն մասին, թե ինչքան իրենց խանգարեցին, և թե իրենք ինչպես ստիպված եղան հրաժարվել արժանապատիվ կյանքից, հազիվ թե որևէ հաջողության հասնեն:
-Ինչպե՞ս կբնութագրեք Եգիպտոսի իրադարձությունները: Հերթական անգամ «Աշխարհն, այո՛, շո՞ւռ է եկել»:
-Կա հայտնի տեսություն` քաղաքակրթությունների բախման տեսությունը: Կարծում եմ, որ Թունիսի, Եգիպտոսի, Եթովպիայի, Սուդանի գործընթացները, ըստ էության, կարևոր քաղաքակրթական փոփոխությունների նշաններ են: Եգիպտոսում եղել եմ, և որպես հնագետ` կարող եմ վստահաբար ասել, որ եգիպտական քաղաքակրթությունը և ներկայիս արաբական քաղաքակրթությունը չափազանց տարբեր են: Էն աղքատությունը, էն ծանր կյանքը, որ կա Եգիպտոսում, Աստված չանի, որ լինի որևիցե այլ երկրում: Ես իմ աչքի տեսածն եմ ասում: Բնական է, որ դիկտատուրայի դեմ վաղ թե ուշ ընդվզում է լինելու: Ժամանակակից եվրոպական, արևմտյան հումանիստական գործընթացը շատ մարդկանց ուղեղներում շատ բան է փոխում, այդ թվում նաև` արաբների: Իրենք, միևնույն է, ձգտելու են ավելի լավ կյանքի, ինչ և մեզ եմ կամենում. մենք ևս իրավունք ունենք ավելի լավ, ավելի մարդավայել կյանքով ապրելու, քան այսօր ապրում ենք:
Զրույցը վարեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ